Zasadność wszczęcia postępowania karnego skarbowego w celu zawieszenia biegu przedawnienia zobowiązań podatkowych pod kontrolą sądów administracyjnych
W dniu 24 maja 2021 r. zapadła długo wyczekiwana przez podatników uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA) w sprawie instrumentalnego wszczęcia postępowań karnych skarbowych celem zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązań podatkowych.
Poszerzony siedmioosobowy skład NSA stwierdził, że przesłanki wszczęcia postępowania karnego skarbowego podlegają kontroli sądów administracyjnych.
Praktyka organów podatkowych
Obecnie powszechną praktyką organów podatkowych, która często spotyka się ze sprzeciwem podatników, jest wszczynanie postępowań karnych skarbowych tuż przed upływem terminu przedawnienia zobowiązań podatkowych. Postępowania karne skarbowe wszczynane są równolegle do toczącego się postępowania podatkowego. Niejednokrotnie celem takiego działania jest wyłącznie doprowadzenie do zawieszenia biegu terminu przedawnienia.
W ten sposób organy podatkowe dają sobie więcej czasu na zakończenie postępowania podatkowego.
Dotychczasowe rozbieżności w orzecznictwie
W judykaturze można było dotychczas spotkać się z dwojakim podejściem do kwestii kontroli przez sądy administracyjne zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego.
Według pierwszego podejścia sądy administracyjne nie mogą badać, czy postępowanie karne skarbowe zostało wszczęte instrumentalnie, ponieważ kwestia ta wykracza poza obszar ich kognicji. Takie stanowisko zaprezentowano m.in. w wyrokach z 24 listopada 2016 r. (sygn. akt I FSK 759/15) i 9 listopada 2018 r. (sygn. akt I FSK 2149/16).
Zgodnie z drugim podejściem (zaprezentowanym m.in. w wyrokach NSA z dnia 30 lipca 2020 r. sygn. akt I FSK 42/20 oraz I FSK 128/20) zasadność wszczęcia postępowania karnego skarbowego podlega kontroli sądowo-administracyjnej. W ramach tego podejścia podnosi się, że podstawą do skutecznego nierozpoczęcia lub zawieszenia biegu terminu przedawnienia zobowiązania nie mogą być pozorowane działania organów właściwych do wszczęcia postępowań karnych skarbowych, których celem jest jedynie przedłużenie czasu do wydania decyzji podatkowej.
Drugie stanowisko było korzystne dla podatników oraz dawało nadzieję na to, że organy podatkowe nie będą nadużywać swoich kompetencji w zakresie wszczynania postępowań karnych skarbowych wyłącznie w celu zawieszenia biegu przedawnienia.
Uchwała NSA
W uchwale z dnia 24 maja 2021 r. sygn. I FPS 1/21 NSA opowiedział się za drugim podejściem wskazując, że sądy administracyjne I instancji mają obowiązek badać, czy proceduralna czynność wszczęcia postępowania karnego skarbowego w sprawie o przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe nie została wykorzystana tylko w celu nierozpoczęcia lub zawieszenia biegu terminu przedawnienia. W tym kontekście NSA zwrócił uwagę m.in., że na podstawie obowiązujących przepisów brak jest drogi sądowej w ramach procedury karnej, która pozwoliłaby na ocenę zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego.
NSA w ustnych motywach wyroku wskazał, że badanie zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego możliwe jest dopiero po wszechstronnej analizie okoliczności konkretnej sprawy podatkowej (np. zbliżający upływ terminu przedawnienia, podejmowane wcześniej w postępowaniu podatkowym czynności dowodowe, aktywność organu podatkowego). W ocenie NSA o braku woli realizowania celów postępowania karnego skarbowego, a tym samym sztucznym wykorzystaniu tego postępowania do przedłużenia terminu przedawnienia zobowiązania podatkowego może świadczyć również brak realnej aktywności organów postępowania przygotowawczego po wszczęciu takiego postępowania.
Co istotne, w uchwale NSA podniesiono, że to na organach podatkowych spoczywa obowiązek wyjaśnienia, iż w konkretnej sytuacji nie chodziło jedynie o wstrzymanie biegu terminu przedawnienia. Zatem organy podatkowe, już na etapie wydania decyzji w postępowaniu podatkowym, powinny uzasadnić przesłanki wszczęcia postępowania karnego skarbowego oraz przeprowadzić analizę okoliczności, które pozwoliły na jego wszczęcie.
Konsekwencje uchwały NSA
Opowiedzenie się przez NSA za możliwością badania przez sądy administracyjne zasadności wszczęcia postępowania karnego skarbowego może stanowić punkt zwrotny w stosowanej przez organy podatkowe praktyce instrumentalnego wszczynania takich postępowań na krótko przed upływem terminu przedawnienia zobowiązań podatkowych.
Co więcej, wydana uchwała może mieć istotne znaczenie dla wszystkich podatników będących w sporze dotyczącym potencjalnie przedawnionych okresów rozliczeniowych.
W przypadku, gdy są Państwo w trakcie toczącego się postępowania podatkowego lub sądowo-administracyjnego, warto rozważyć uzupełnienie przedstawionej argumentacji o okoliczności związane z instrumentalnym wszczęciem postępowania karnego skarbowego, w szczególności w sytuacji gdy np. doszło do jego wszczęcia tuż przed upływem okresu przedawnienia zobowiązania podatkowego.
W następstwie uchwały NSA można spodziewać się również zmiany praktyki organów podatkowych. W celu uniknięcia zarzutu w postaci instrumentalnego wszczęcia postępowania karnego skarbowego organy będą aktywnie działać w toku postępowania karnym skarbowym. Z drugiej strony, podatnicy będą mogli bardziej skutecznie dochodzić swoich praw w sytuacji, gdy postępowanie karne skarbowe zostanie wszczęte wyłącznie w celu przedłużenia postępowania podatkowego.
KONTAKT
E: marcin.matyka@pl.Andersen.com
T: +48 22 690 08 60
M: +48 669 768 444
E: elzbieta.lis@pl.Andersen.com
T: +48 32 731 68 58
M: +48 664 948 038
E: tomasz.glozowski@pl.Andersen.com
T: +48 22 690 08 88