Pracownik odwołujący się od wypowiedzenia umowy o pracę musi liczyć się z obowiązkiem zwrotu odprawy
Zdarza się, że pracodawcy wypłacają pracownikom (lub byłym już pracownikom) świadczenia, które później, z różnych przyczyn (np. w razie przywrócenia pracownika do pracy na mocy orzeczenia sądowego), okazują się im nienależne. Czy pracownik może odmówić zwrotu świadczenia, przykładowo odwołując się do zasad współżycia społecznego?
Powyższy problem stanowił podstawę orzeczenia wydanego przez Sąd Najwyższy 24 lutego 2022 r. w sprawie o sygn. II PSKP 75/21. Poniżej przedstawiamy informacje na temat tego orzeczenia oraz jego znaczenia dla innych spraw dotyczących żądania przez pracodawcę zwrotu przez pracownika świadczenia nienależnego.
Stan faktyczny
Pracodawca wypowiedział pracownicy umowę o pracę, a jako przyczynę zwolnienia wskazał likwidację stanowiska pracy. Jednocześnie, na podstawie art. 8 ustawy z dnia 23 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników wypłacił pracownicy odprawę pieniężną.
Pracownica odwołała się od wypowiedzenia do sądu pracy, który przywrócił ją do pracy. Pracownica nie zwróciła jednak pracodawcy wcześniej otrzymanej odprawy pieniężnej, dlatego pracodawca złożył oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przysługującej mu z tytułu zwrotu tej odprawy z wierzytelnością pracownicy z tytuły wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy. Wezwał też pracownicę do zapłaty kwoty stanowiącej pozostałą część odprawy. Ponieważ pracownica wezwania nie wykonała, skierował do sądu pozew o zapłatę kwoty 16.948 zł wraz z odsetkami.
W postępowaniu sądowym pracownica podnosiła, że w czasie jego trwania wydała już w całości uzyskane tytułem odprawy środki pieniężne na swoje bieżące wydatki, w tym związane z leczeniem. Argumentowała, że żądanie przez pracodawcę zwrotu odprawy narusza zasady współżycia społecznego.
Sąd Rejonowy podzielił stanowisko pracownicy i oddalił powództwo pracodawcy. Pracodawca wniósł jednak apelację od rozstrzygnięcia zapadłego w I instancji. Sąd Okręgowy, po jej rozpoznaniu uznał odmiennie i zasądził na rzecz pracodawcy całą żądaną kwotę.
Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego
Do Sądu Najwyższego trafiła skarga kasacyjna od wyroku sądu II instancji, który zmienił wyrok Sądu Rejonowego i zasądził od byłej pracownicy na rzecz pracodawcy kwotę, stanowiącą równowartość wypłaconej jej wcześniej oprawy. SN nie podzielił zarzutów byłej pracownicy i oddalił jej skargę kasacyjną.
Chociaż uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego nie jest zbyt długie, znalazły się w nim istotne z perspektywy pracodawców stwierdzenia.
Po pierwsze Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że w opisanej sytuacji pracownik, z którym rozwiązano umowę o pracę, otrzymał świadczenie pierwotnie należne, a więc nie doszło do wypłacenia przez pracodawcę świadczenia nienależnego. Wypłacona odprawa pieniężna stała się nienależna dopiero z chwilą przywrócenia pracownika do pracy przez sąd. Pracownik nie może zatem w takiej sytuacji odmawiać zwrotu świadczenia powołując się na przepisy Kodeksu cywilnego, które ograniczają stronę, która spełniła świadczenie, chociaż nie miała obowiązku, w możliwości żądania zwrotu nienależnego świadczenia. Pośrednio Sąd uznał zatem, że pracodawca nie powinien ponosić ryzyka związanego z tym, że pracownik może zakwestionować zwolnienie go, a wtedy wypłacona odprawa okaże się mu nienależna.
Sąd Najwyższy uznał, że w opisanej sprawie pracownica nie mogła powoływać się na przesłankę z art. 411 pkt 2 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą wyjątkowe okoliczności sprawy mogą powodować, że osoba, która wypłaciła świadczenie nienależne, nie będzie mogła żądać zwrotu świadczenia ze względu na zasady współżycia społecznego. W omawianej sprawie to , że pracownica zdążyła zużyć w czasie procesu nienależną odprawę na pokrycie kosztów bieżącego utrzymania, nie zwolniło jej z obowiązku zwrotu tego świadczenia pracodawcy.
Po drugie, w uzasadnieniu zawarto dość kategoryczne stwierdzenie Sądu, że pracownik, który odwołuje się od wypowiedzenia umowy o pracę, w związku z którym otrzymał odprawę pieniężną, powinien liczyć się z obowiązkiem jej zwrotu, jeżeli sąd uwzględni jego żądanie przywrócenia do pracy. Oznacza to, że w takiej sytuacji pracownik nie może odmówić zwrotu wypłaconej odprawy powołując się na to, że już ją zużył lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony (art. 408 Kodeksu cywilnego).
Znaczenie wyroku dla innych spraw o zwrot przez pracownika nienależnego świadczenia
Najczęściej pracownicy lub byli pracownicy, wobec których pracodawca żąda zwrotu nienależnego świadczenia, a którzy odmawiają jego zwrotu, powołują się na dwie okoliczności, mające w ich ocenie, zwalniać ich z takiego obowiązku.
W pierwszej kolejności pracownicy z reguły argumentują, że świadczenie, które mieliby zwrócić, zdążyli już spożytkować. Zgodnie bowiem z art. 409 Kodeksu cywilnego, obowiązek wydania bezpodstawnej korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Przytoczony wyżej wyrok wskazuje, że zakwestionowanie przez pracownika działania pracodawcy w związku z którym otrzymał on jakieś świadczenie, przesądza o tym, że pracownik powinien już wówczas liczyć się z ewentualną koniecznością jego zwrotu.
W drugiej kolejności, chcąc uchylić się od obowiązku zwrotu nienależnego świadczenia, pracownicy często odwołują się do zasad współżycia społecznego (które są pojęciem niedookreślonym, nakazującym uwzględnienie przez sąd szczególnych okoliczności sprawy). Zgodnie z art. 411 pkt 2 Kodeksu cywilnego, nie można bowiem żądać zwrotu nienależnego świadczenia, jeżeli spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Co istotne, Sąd Najwyższy uznał, że w sytuacji gdy świadczenie pracodawcy było „pierwotnie” należne (czyli w chwili jego spełniania), pracownik w ogóle nie może powoływać się na ten przepis.
Omówione orzeczenie stanowi istotną wskazówkę interpretacyjną, która może być wykorzystywana w sprawach dotyczących żądania zwrotu przez pracowników nienależnych świadczeń także z innych tytułów niż odprawa pieniężna wypłacana na podstawie tzw. ustawy o zwolnieniach grupowych. Przykładowo, stanowisko Sądu Najwyższego może być pomocne w sprawie o zwrot wypłaconego ekwiwalentu za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, jeżeli pracownica wycofała wcześniej złożone oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o pracę, nie wiedząc, że jest w ciąży.
AUTOR WPISU
E: justyna.tlatlik@pl.andersen.com
T: 32 731 68 88