Zmiany w odpowiedzialności podmiotów zbiorowych
2 września br. na stronie Rządowego Centrum Legislacji opublikowany został nowy projekt dotyczący zmiany ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. To już kolejna próba zaostrzenia przepisów dotyczących odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, a jej celem – zgodnie z treścią uzasadnienia projektu – jest „zwiększenie efektywności […], zwłaszcza w odniesieniu do zwalczania poważnej przestępczości gospodarczej i skarbowej”. Przyjrzyjmy się więc zaprojektowanym zmianom.
Na wstępie należy wyjaśnić, że w obecnym stanie prawnym odpowiedzialność podmiotów zbiorowych regulowana jest ustawą z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (dalej: Ustawa). Efektywność tej regulacji jest jednak niewielka, gdyż jak wynika z uzasadniania projektu nowelizacji (dalej: Projekt) w roku 2021 prokuratorzy łącznie skierowali 17 wniosków o stwierdzenie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, a sądy prawomocnie rozpatrzyły 19 takich wniosków (obejmujących głównie lata wcześniejsze).
Definicja podmiotu zbiorowego
Projekt zakłada dużą zmianę już w definicji „podmiotu zbiorowego”, gdyż w jego myśl pod pojęciem podmiotu zbiorowego należy rozumieć osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, tzw. ułomne osoby prawne, spółki handlowe z udziałem Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, spółki kapitałowe w organizacji, podmioty w stanie likwidacji oraz przedsiębiorcę niebędącego osobą fizyczną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, kościołów i innych związków wyznaniowych oraz podmiotów zbiorowych:
- zatrudniających w co najmniej jednym roku z dwóch ostatnich lat obrotowych mniej niż 500 pracowników albo osiągających roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz z operacji finansowych nieprzekraczający równowartości w złotych 100 milionów euro i niebędących mikroprzedsiębiorcą, małym przedsiębiorcą ani średnim przedsiębiorcą w rozumieniu ustawy Prawo przedsiębiorców;
- których głównym celem ustawowym lub statutowym nie jest prowadzenie działalności gospodarczej.
Nowelizacja zakłada zatem zmianę katalogu podmiotowego ustawy poprzez wyłączenie z tego zakresu mikro, małych i średnich przedsiębiorców. Projektodawca wyszedł z założenia, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych powinna dotyczyć wyłącznie odpowiednio dużych podmiotów (przedsiębiorstw i innych jednostek wskazanych w Projekcie).
Nowy katalog czynów objętych odpowiedzialnością i brak konieczności uprzedniego wskazania faktycznego sprawcy (osoby fizycznej)
Projektodawca wskazał, że obecny katalog czynów zabronionych, objętych odpowiedzialnością podmiotów zbiorowych jest nieczytelny i skomplikowany, w związku z czym zostanie zastąpiony prostą zasadą odpowiedzialności za każde przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego i przestępstwo skarbowe. Wyjątkiem będą jedynie przestępstwa określone w Prawie prasowym. Taka zmiana katalogu czynów zabronionych wydaje się być jedną z najistotniejszych zmian wprowadzanych Projektem, gdyż powoduje konieczność rozszerzenia procedur wewnętrznych na wszystkie potencjalne przestępstwa.
Projekt zakłada „oderwanie” odpowiedzialności podmiotu zbiorowego od konieczności uprzedniego skazania osoby fizycznej. Do tej podstawowym warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za czyn zabroniony był „prejudykat”, czyli wydanie przez sąd prawomocnego wyroku w przedmiocie uprzedniego skazania, warunkowego umorzenia postępowania bądź orzeczenia o udzieleniu osobie fizycznej zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności albo orzeczenia sądu o umorzeniu przeciwko osobie fizycznej postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy (osoby fizycznej).
Podmiot zbiorowy będzie mógł ponieść odpowiedzialność również w przypadku śmierci sprawcy czynu zabronionego albo wystąpienia innej okoliczności wyłączającej jego odpowiedzialność karną i wreszcie, gdy nie ustalono tożsamości osoby, która popełniła czyn zabroniony lub dopuściła sprawcę do działania.
Zgodnie z Projektem, postępowanie dowodowe dotyczące odpowiedzialności podmiotu zbiorowego toczyć będzie się przed sądem (brak postępowania przygotowawczego). Jeżeli natomiast w określonym stanie faktycznym brak będzie przesłanek do wszczęcia postępowania karnego przeciwko sprawcy, ustalenie faktów i sprawdzenie istotnych okoliczności oraz zabezpieczenie dowodów niezbędnych dla złożenia wniosku do sądu, będzie mogło nastąpić w trybie administracyjnym i będzie dokonywane przez prokuratora.
Warunki odpowiedzialności
W miejsce skazania osoby fizycznej Projekt wprowadza dwie materialnoprawne podstawy odpowiedzialności podmiotu zbiorowego:
- podmiot zbiorowy będzie ponosił odpowiedzialność za czyn zabroniony, którego znamiona zostały wyczerpane przez działanie lub zaniechanie organu tego podmiotu, pozostające w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalności;
- podmiot zbiorowy poniesie również odpowiedzialność za czyn zabroniony, pozostający w bezpośrednim związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością, jeżeli został popełniony przez:
- członka organu tego podmiotu;
- osobę fizyczną uprawnioną do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub sprawowania nadzoru, w związku z jej działaniem w interesie lub na rzecz tego podmiotu;
- osobę fizyczną dopuszczoną do działania przez jego organ, członka jego organu lub osobę uprawnioną do podejmowania decyzji, wskutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków;
- osobę przez niego zatrudnioną, w związku ze świadczeniem pracy na jego rzecz ‒ jeżeli czyn ten przyniósł lub mógł przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść, choćby niemajątkową.
Dodatkowo Projekt wskazuje, że warunkiem odpowiedzialności podmiotu zbiorowego jest wyczerpanie znamion czynu zabronionego w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby, która popełniła czyn zabroniony albo w nadzorze nad nią ze strony podmiotu zbiorowego lub w przypadku takiej nieprawidłowości w organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego, chociaż inna organizacja działalności mogła zapobiec popełnieniu tego czynu.
Nowe zasady odpowiedzialności podmiotu zbiorowego uwypuklają konieczność przyjęcia procedur dotyczących kontroli wewnętrznej, a także prowadzenia w odniesieniu do niektórych osób tzw. background screeningu. Wydaje się jednak, że w tym drugim przypadku konieczne będzie „poluzowanie” przepisów dotyczących ochrony danych osobowych i wyposażenie przedsiębiorców w narzędzia umożliwiające przeprowadzenie wyboru osób kierujących organizacją w sposób, który uniemożliwi uczynienie zarzutu, że dokonano tego bez zachowania należytej staranności.
Opracowanie wewnętrznych procedur kontroli, nadzoru oraz postępowania w sytuacjach kryminogennych jest istotne także, dlatego, że Projekt przewiduje możliwość zwolnienia się podmiotu zbiorowego od odpowiedzialności, jeśli pomimo wystąpienia nieprawidłowości wszystkie obowiązane organy i osoby uprawnione do działania w imieniu lub w interesie tego podmiotu zachowały należytą staranność wymaganą w danych okolicznościach, w organizacji tego podmiotu oraz w nadzorze nad tą działalnością. Wykazanie powyższych okoliczności będzie zdecydowanie łatwiejsze, jeśli będą one objętą właściwą procedurą i zostanie ona zachowana.
Zmiana sposobu kalkulacji kary
Projekt zakłada wprowadzenie zmiany w sposobie kalkulacji wysokości kary pieniężnej i rezygnację z ograniczenia wymiaru kar pieniężnych poprzez powiązanie ich z wysokością przychodu i miarkowanie kary w oparciu o dyrektyw zawarte w art. 10 Projektu, zgodnie z którym sąd powinien m.in. uwzględnić sytuację majątkową podmiotu zbiorowego oraz wpływ ukarania na jego dalsze funkcjonowanie.
Kary pieniężne nakładane na podmioty zbiorowe w myśl Projektu mają wynosić od 10.000 zł do 30.000.000 zł. Zlikwidowany zostanie dodatkowy górny próg kary w postaci 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony.
Podsumowanie
Projekt zmierza do zwiększenia ilości postępowań prowadzonych przeciwko podmiotom zbiorowym i nakładania wyższych kar pieniężnych za czyny zabronione objęte jego treścią. Jednocześnie jednak Projekt zakłada szereg możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności – czy to poprzez zachowanie należytej staranności, czy też poprzez wykazanie, że w organizacji obowiązują odpowiednie procedury wykluczające istnienie „nieprawidłowości”, która ułatwia lub umożliwia popełnienie czynu zabronionego. Wydaje się więc, że adresaci projektowanych przepisów („podmioty zbiorowe”) będą zmuszone do przyjęcia szczegółowych norm wewnętrznych dotyczących zakresów odpowiedzialności jednostek wewnętrznych i organów, a także zasad nadzoru i kontroli wewnętrznej nad ich przestrzeganiem.
Projekt trafił teraz do opiniowania i konsultacji publicznych – termin na zgłaszanie stanowisk mija 23 września 2022 roku. Z Projektem można zapoznać się na stronie Rządowego Centrum Legislacji.
KONTAKT
E: marcin.matyka@pl.Andersen.com
T: +48 22 690 08 60
M: +48 669 768 444
